بیت‌کوین؛ ابزاری نوین در نظام پرداخت‌های الکترونیکی

مقدمه

بیت‌کوین یک نوآوری اینترنتی با کارکردی مشابه «پول بی‌پشتوانه» (1) با پول حکومتی است. ابزارهای مالی جدید همچون بیت‌کوین از جمله موارد قید شده در دستور کار مراکز سیاست‌پژوهی، مجالس قانونگذاری و بانک‌های مرکزی بسیاری از کشورهای (2) جهان‌اند.
در سال‌های اخیر ارزش بیت‌کوین در بازارهای جهانی از چند صدم دلار به صدها دلار افزایش یافته است. روند گستره استقبال از بیت‌کوین، مواردی همچون نحوه محاسبه مالیات بر درآمد، مبارزه با پولشویی و نظارت بر تراکنش‌های جاری، امکان از میان رفتن ثبات مالی و خروج سرمایه از بازارهای مولد، تضعیف پول‌های ملی و به خطر افتادن شهرت بانک‌های مرکزی را در مرکز توجه سیاستگذاران و مراکز تصمیم‌ساز جهانی قرار داده است (Elwell & Murphy, 2013). برخی اقتصاددانان و بانکداران برجسته (3) رشد اقبال جهانی به بیت‌کوین را همانند جباب می‌دانند و در مورد تبعات آن هشدار می‌دهند (RT, 2014)، در مقابل برخی ایجاد و عرضه بیت‌کوین را یک واکنش قدرت گرفته از فناوری اطلاعات به نابسامانی‌های نظام مالی و پولی جهانی به شمار می‌آورند (FLETCHER, 2013)، واکنشی که با بازآفرینی مبنایی پول آغاز شده است.
به عبارت دیگر از منظر منتقدین نظام مالی جهانی، معماری نظم نوین جهانی با جایگزینی ارزهای دیجیتالی با دلار آمریکا (Cardullo, 2013) آغاز شده است (O Connell, 2013). گرچه دیدگاه‌های مختلف و متناقض پیرامون بیت‌کوین، نیاز به بحث‌های پژوهشی بیشتری دارد، اما واقعیت امکان اثرگذاری بیت‌کوین بر اقتصاد ملی و نظام پولی و مالی کشور موجب لزوم توجه قانونگذاری به ابزارهای مالی جدید همچون بیت‌کوین می‌شود. (4)

بیت‌کوین چیست؟

بیت‌کوین توسط یک یا گروهی از برنامه‌نویسان با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو (5) ایجاد شده است. در مورد چیستی بیت‌کوین تعاریف متفاوتی عرضه شده است. در گزارش مرکز تحقیقات کنگره آمریکا عنوان شده که بیت‌کوین «یک ارز دیجیتالی نظیر به نظیر (6) و متن باز (7) است. نظام پرداختی بیت‌کوین یک سامانه خصوصی است، اما هیچ مؤسسه مالی سنتی متعارفی در تراکنش‌ها وجود ندارد. برخلاف ارزهای دیجیتالی اولیه که یک شخص یا موجودیت مرکزی داشتند، نظام بیت‌کوین کاملاً غیرمتمرکز است و همه تراکنش‌ها توسط کاربران نظام پرداخت بیت‌کوین انجام می‌شود (Elwel & Murphy, 2013). این تعریف با تعریف حقوقی از بیت‌کوین فاصله بسیاری دارد. به همین دلیل مرکز درآمدهای داخلی (8) ایالات متحده آمریکا (مقرراتگذار امور مالیاتی آن کشور) بیت‌کوین را یک مایملک و دارایی می‌داند که قوانین و مقررات مربوط به دارایی در مورد آن جاری است. بانک مرکزی چین نیز ماهیت ارز و پول بودن بیت‌کوین را رد می‌کند، از دید دولت چین «بیت‌کوین یک کالای مجازی (9) خاص است، که جایگاه حقوقی‌ای (10) معادل ارز ندارد و نمی‌تواند و نباید به عنوان ارز در بازار جریان یابد»، زیرا توسط یک مرجع پولی منتشر نمی‌شود (PBC, 2013). وزارت دارایی آلمان بیت‌کوین را به عنوان یک ابزار مالی جدید و به مثابه یک ارز شخصی و در یک جایگاه یک واحد محاسبه به شمار می‌آورد که از آن تعریف پول الکترونیکی برداشت نمی‌شود.
هر بیت‌کوین و هر کاربر بیت‌کوین به وسیله یک هویت یکتا، رمزگذاری شده‌اند و همه تراکنش‌ها در دفتر کل عمومی ثبت شده‌اند که برای همه رایانه‌های شبکه قابل مشاهده است، اما هیچ اطلاعات شخصی را در مورد طرف‌های درگیر افشا نمی‌کند. از سوی دیگر همانند کشورهای آمریکا و چین، در آلمان نیز بیت‌کوین به عنوان یک دارایی مالیات‌پذیر در نظر گرفته شده است، البته هر تعریفی که از بیت‌کوین ارائه شود آنچه بیت‌کوین را منحصر به فرد می‌سازد این ویژگی است که بیت‌کوین می‌تواند اولین نظام پرداخت دیجیتال کاملاً غیرمتمرکز جهان (بدون نیاز به بانک و بانک‌های مرکزی) باشد (BRITO & CASTILLO, 2013). از سوی دیگر در کنار بیت‌کوین ابزارهای مالی دیجیتالی دیگری نیز وجود دارند، برخی پیش‌بینی می‌کنند که معادل‌های دیگر بیت‌کوین در سال‌های آتی ممکن است از نظر اهمیت از بیت‌کوین پیشی بگیرند. بنابراین هر تعریفی که از بیت‌کوین عرضه شود باید دیگر مشابه‌هایش را نیز تحت پوشش قرار دهد. ابزارهای مالی رقیب بیت‌کوین همگی انشعابات نرم‌افزاری بیت‌کوین محسوب می‌شوند. لایت‌کوین، پی‌پی‌کوین و مانند آن از جمله ارزهای قابل ذکر مشابهند، ارزش هر لایت‌کوین در هنگام نگارش گزارش (11) (15)دلار است.

زمینه بیت‌کوین در اقتصاد جهانی

بیت‌کوین یک نوآوری برخاسته از گسترش اینترنت است و به دلیل کارکرد اقتصادی یکی از مسائل علوم اجتماعی است. در علوم اجتماعی زمینه موضوع مورد مطالعه اهمیتی معادل یا شاید بیشتر از خود موضوع مورد مطالعه دارد، بیت‌کوین تحقق یک ایده اقتصادی در قالب یک برنامه رایانه‌ای است و اگر استقبال جامعه نبود، در رایانه به فراموشی سپرده می‌شد. اما بیت‌کوین به سرعت مرحله پذیرش از سمت جامعه را طی کرده است.
به عبارت دیگر در چند سال اخیر دانش به کارگیری بیت‌کوین تنها در اختیار عده محدودی از علاقمندان مجامع اینترنتی بوده (Vele, 2013)، اما امروزه اندازه بازار (12) بیت‌کوین از بازار کل شرکت‌های سهامی برخی از ملت‌های کوچک و متوسط دنیا بزرگ‌تر است. (13) ارزش بیت‌کوین نسبت به دیگر ارزها به واسطه عرضه و تقاضا تعیین شده و رشد و نوسان بسیاری داشته است. برخلاف رشد سریع ارزش بیت‌کوین نسبت به زمان آغاز به کارش، میزان استفاده از بیت‌کوین در حد یک ارز ویژه (14) که بازار محدودی دارد باقی مانده است. در اوایل سال 2013، مقدار کل بیت‌کوین‌های در گردش به 12 میلیون رسید که دو میلیون از سال پیش بیشتر بود. در سال گذشته به طور متوسط روزانه بیش از 50 هزار تراکنش بیت‌کوین انجام شده است. (15) اوج ارزش بیت‌کوین در دسامبر 2013 اتفاق افتاد که ارزش هر واحد بیت‌کوین به بیش از 1203 دلار رسید در حالی که طی روزهای آغازین، ارزش آن از چند صدم دلار تجاوز نمی‌کرد. تخمین زده می‌شود که جمع ارزش بازاری بیت‌کوین بیش از 10 میلیارد دلار باشد. (16) در حال حاضر حدود 12 میلیون بیت‌کوین در گردش گردش است. گرچه مقدار کل بیت‌کوین‌هایی که می‌توانند تولید شوند به صورت قراردادی در 21 میلیون بیت‌کوین محدود شده‌اند.
پیش‌بینی می‌شود در سال 2140 میلادی به اندازه سقف قراردادی بیت‌کوین تولید شود. همچنین از آنجا که هر بیت‌کوین تا هشت رقم اعشار قابل تقسیم است مقدار کل بیت‌کوین‌های قابل خرج کردن بیش از دو هزار تریلیون خواهد بود (federalreserve, 2014) (17). بررسی نوسانات ارزش بیت‌کوین در یک بازه یک ساله برحسب دلار نشان می‌دهد، (18) تا کنون دو عامل اصلی توانسته‌اند اثرگذاری محسوسی روی بیت‌کوین داشته باشند. اولین عامل که تأثیر کمتری هم داشته، از جنس عوامل فناورانه (19) بوده است. دومین عامل یا مداخلات دولت‌ها و واکنش قدرت‌های جهانی در قالب مقرراتگذاری این حوزه، عامل مهمتری بر میزان اثرگذاری این پدیده و خط سیر تکاملی آن بوده است. همچنان انتظار می‌رود مقرراتگذاری کشورها تأثیرگذاری محوری بر بیت‌کوین داشته باشد (Calista, 2007)

بیت‌کوین چگونه بدون نیاز به بانک کار می‌کند؟

نظام تراکنش‌های مالی سنتی برای انجام تراکنش‌ها به بانک نیاز دارد. نمودار نمایی از یک تراکنش ساده که هر دو طرف تراکنش در همان بانک حساب دارند را نشان می‌دهد. در نظام مالی سنتی، بانک‌ها کنترل همه‌ی تراکنش‌ها را با تغییر اطلاعات دفتر کل (20) در اختیار دارند، اما در نظام بیت‌کوین اختیار دفتر کل در دست یک بانک مرکزی نیست. به همین دلیل، برخی مراجع از بیت‌کوین با عبارت «ارزهای رمزپایه» یاد می‌کنند زیرا برای ارزشیابی تراکنش‌ها و نظارت بر تولید بیت‌کوین‌های جدید از اصول رمزنگاری (ارتباطی که از دید طرف‌های سوم شخص به دور است) استفاده شده است. هر بیت‌کوین و هر کاربر بیت‌کوین به وسیله یک هویت یکتا، رمزگذاری شده‌اند و همه تراکنش‌ها در دفتر کل عمومی ثبت شده‌اند که برای همه رایانه‌های شبکه قابل مشاهده است، اما هیچ اطلاعات شخصی را در مورد طرف‌های درگیر افشا نمی‌کند. دفتر کل عمومی تأیید می‌کند که انتقال‌دهنده اولیه بیت‌کوین، مالک حقیقی بیت‌کوین خرج شده بوده و در نتیجه تراکنش تأیید شده و پذیرنده بیت‌کوین مالک جدید بیت‌کوین است (Elwell & Murphy, 2013).
دفتر کل عمومی ویژگی اصلی بیت‌کوین (و دیگر ازهای رمزپایه است) زیرا مسئله دوباره خرج کردن پول (خرج کردن پولی که مالکش نیستیم با توسل به جعل و تقلب) و نیاز به وجود یک واسط سوم شخص (مانند بانک یا شرکت کارت اعتباری) برای تصدیق درستی تراکنش الکترونیکی بین خریدار و فروشنده را به طور همزمان حل کرده است (Elwell & Murphy, 2013).  

جمع‌بندی

بیت‌کوین در سال 2009 توسط هکر یا هکرهایی ناشناس پا به عرصه وجود گذاشت. مهمترین ارز دیجیتالی رمزپایه همان اولین ارز دیجیتالی است و از آن با بیت‌کوین یاد می‌شود. پول از جمله ارزهای اعمال کنترل بر اقتصاد کلان کشورها و بخشی مهم از زندگی انسان‌هاست (Ramos, 2013). طی دهه‌های گذشته تاکنون فناوری اطلاعات و ارتباطات به نظام بانکی خدمات بزرگی عرضه کرده است، بانکداری الکترونیکی بهترین شاهد این مدعاست. اما بحران مالی سال 2008 مهر تأییدی بر دیدگاه اقتصاددانان به حاشیه رفته‌ای بود که ادعا داشتند نظام پولی و بانکی مبتنی بر دلار بی‌پشتوانه مشکلات ریشه‌ای دارد و بحران اقتصادی آمریکا را تهدید می‌کند (21) (Bezemer, 2011). بررسی‌ها نشان می‌دهند، مکانیسم خلق پول و دیگر اقدامات تورم‌زای بانک‌های مرکزی بانک‌های مرکزی که اغلب منافع کوتاه مدت دولت‌ها را بر عقلانیت و ثبات بلندمدت مورد نیاز مرجع می‌دانند (White, 2009). می‌تواند یکی از مهمترین دلایلی باشد که برخی از هکرهای فعال اجتماعی (22) را به تکاپو واداشت تا با قدرت اندیشه و ایده‌های تازه به معماری یک نظام مالی جدید بپردازند (FLETCHER, 2013) صاحبنظران، دو آینده کاملاً متناقض (شکست نظام بیت‌کوین یا تحقق نظام اقتصادی جهانی جدید) در مقابل بیت‌کوین را پیش‌بینی کرده‌اند. اما در هر صورت بیت‌کوین در طول پنج سال از آغاز وجودش آنقدر تأثیرگذار بوده است که مراکز سیاست‌پژوهی و دستگاه‌های اجرایی کشورها به مطالعه و مقرراتگذاری پیرامون آن بپردازند. آینده بیت‌کوین منوط به تأثیر و تأثر عوامل بیرونی آن است. اما چه بیت‌کوین موفق به تحقق آینده مطلوب ایجادکنندگانش شود و چه کاملاً از هم فروپاشد، در برهه کنونی تأثیرپذیری نظام جهانی از جنبش‌های فناورانه شواهد تاریخی به خود گرفته است، بنابراین مراکز سیاست‌پژوهی دنیا و کشورمان باید به طور مداوم تغییرات فناورانه اینچنینی را رصد کنند تا در صورت نیاز با تدوین مقررات و اقدامات سیاستی به موقع منافع کشورمان حفظ شود.
مطالعه سه کشور آمریکا، آلمان و چین نشان می‌دهد، پدیده بیت‌کوین در این کشورها در سطوح اجرایی و با تنظیم مقررات از سوی قوه مجریه حل و فصل شده است. قوه مقننه کشور آمریکا پس از بررسی بیت‌کوین به این نتیجه رسیده است که بیت‌کوین نیاز به تدوین قانون جدید ندارد و قوه مجریه این کشور باید در چارچوب قوانین و مقررات پیشین، پدیده بیت‌کوین را مدیریت کند. قوه مقننه آلمان نیز بر کار قوه مجریه نظارت دارد و یکی از نمایندگان مجلس آلمان با طرح برخی سؤالات از قوه مجریه کشور آلمان حل و فصل وضعیت حقوقی بیت‌کوین در چهارچوب قوانین مجموعه (قوانین مصوب پیشین) را درخواست کرده است. قوه مجریه کشورهای آلمان، آمریکا و چین ارزهای دیجیتالی همچون بیت‌کوین را کالا محسوب کرده‌اند و قوانین موضوعه مربوط به کالا را از نظر مالیاتی و در مراودات مالی بر آن جاری می‌دانند. قوه مجریه کشور آمریکا بر تبادل کنندگان بیت‌کوین قوانین مربوط به انتقال دهندگان پول (23) را جاری می‌داند.
در کشور ما مدت کوتاهی است که موضوع بیت‌کوین مطرح شده است، با وجود این، اتخاذ سیاست در موضوع بیت‌کوین نیازمند توجه قوه مجریه و تبیین جایگاه بیت‌کوین در اقتصاد و نظام پرداخت الکترونیکی با توجه به قوانین و اسناد بالادستی موجود است.

پی‌نوشت‌ها:

1. Fiat money پول‌هایی که به حکم دولت‌ها ارزش دارند و مورد مبادله قرار می‌گیرند.
2. کنگره و سنای آمریکا، بانک مرکزی چین، بانک مرکزی اتحادیه اروپا و مجلس قانونگذاری آلمان، تایلند و ترکیه....
3. به عنوان مثال روبرت شیلر اقتصاد دان برنده جایزه نوبل اقتصاد و متخصص حباب‌شناسی یا چندین مقام بانک مرکزی دیگر از آلمان، هلند و دیگر کشورهای دنیا.
4. تنظیم مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
5. شماره حساب کاربری ساتوشی ناکوموتو صاحب بالاترین سهم از کل بیت‌کوین‌های منتشر شده است. وی در آغازین روزهای شروع به کار شبکه تعداد زیادی بیت‌کوین را معدن کاوی کرد. از 12 میلیون بیت‌کوین دنیا بیش از یک میلیون بیت‌کوین به وی تعلق دارد.
6. تراکنش‌ها به واسط سوم مانند بانک‌هایی چون بانک ملی یا پی‌پال نیاز ندازند.
7. کد رایانه‌ای کنترل کننده آن برای دید عموم مردم قابل مشاهده است.
8. Internal Revenue Service (IRS)
9. Virtual Merchandise
10. Legal Status
11. در تاریخ 17 اسفندماه 1392.
12. MarKet Captialization
13. در این وبگاه می‌توانید تعداد کل بیت‌کوین‌های موجود و اندازه بازار آن را مشاهده کنید: https://blockchain.info/charts البته در مقیاس اقتصاد جهانی هنوز بیت‌کوین، پدیده‌ای کوچک محسوب می‌شود. برای مشاهده اندازه بازار در کشورهای مختلف می‌توانید به وبگاه بانک جهانی اقتصاد رجوع کنید:
http://data.worldbank.org/indicator/CM.MKT.LCAP.CD
14. Niche
15. بنابر آمار بانک مرکزی در دی ماه 1392 بانک ملی ایران به تنهایی به طور متوسط روزانه بیش از 250 نفر تراکنش داشته که بیش از 5 برابر تراکنش‌های روزانه شبکه جهانی بیت‌کوین بوده است.
16. بنابر اطلاعات اخذ شده از مراجع رسمی بیت‌کوین در روز 24 دی ماه 1392.
17. بنابر آمار فدرال رزرو آمریکا تا 12 فوریه 2014 حدود 1/24 تریلیون دلار در گردش بوده است که 1/19 تریلیون آن اسکناس منتشر فدرال رزرو است.
18. در این آدرس قیمت به روز بیت‌کوین قابل مشاهده است:
http://blockckain.info/charts/market-price
19. حملات هکری، ضعف‌های امنیتی.
20. Ledger
21. به طور کلی نمونه یکی از سیاستمدران آمریکایی معتقد به مکتب اقتصادی اتریش در سال‌های 2001، 2002 و 2003 چندین بار در مورد بحران مالی سال 2008 هشدار داده بود. همین شخص در صال 2008 قریب‌الوقوع بودن فروپاشی نظام جهانی دلار را پیش‌بینی کرده است.
22. Hacktivists
23. Money Transmitters